سینما در جمهوری اسلامی، پس از سه دهه از وقوع انقلاب اسلامی، هم­چنان هویت خود را می­جوید.
نخستین گزاره­ی هویتی که سینمای ایران در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی یافت، تبیین امام خمینی(ره) از سینما بود که «ما با سینما مخالف نیستیم، با فحشا مخالفیم.» پس سینما با فحشا مترادف نیست و این سینما نیست که اسلام با آن مخالف است، بلکه مخالفت با فحشاست. سینمای منهای فحشا، یک گزاره­ی هویتی بود که آغاز حرکت هنر هفتم، پس از انقلاب محسوب می­شود. اما سایر انگاره­های هویتی سینما کدامند؟ سیدمرتضی آوینی برای تبیین این انگاره­ها، تلاش گسترده­ای نمود، اما همه­ی آن تلاش­ها، در واقع دروازه­ی حرکت برآورد می­شد. اکنون به اعتقاد آگاهان هنری، سینمای ایران وضعیت ویژه­ای را می­گذراند؛ وضعیتی که سینمای جمهوری اسلامی باید دوره­ی هویت­یابی را به ناچار به سرانجام برساند و درد زایمان هویت را تحمل کند.

این هویت­یابی از حوزه­ی معرفت­شناسی و هستی­شناسی سینما، به عرصه­ی اجرا و مدیریت رسیده است. بررسی انتقال این هویت­شناسی از فاز فلسفی به فاز مباحث استراتژیک، در گفت­وگوی نشریه سینما رسانه با حسن عباسی رئیس مرکز بررسی­های دکترینال صورت گرفت. سینمای ایران محتاج یک طرح استراتژیک است. اما عباسی خاطرنشان می­کند که طرح استراتژیک ابتدا نیازمند داشتن دکترین است. دکترین سینمای جمهوری اسلامی را با ایشان به مصاحبه گذاردیم. البته مبحثی این چنین عمیق و پیچیده، در یک گفت­وگوی محدود نمی­گنجد، اما می­تواند فتح بابی در این حوزه باشد.
***
با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید. خیلی ساده و سریع و صریح می­رویم سراغ مطلب اصلی! استراتژی سینمای ایران چیست؟
بسم­الله­الرحمن­الرحیم. شما با این پرسش حکم کسی را دارید که دیر آمده است و مایل است زود برود، و به قول عوام، بی­مایه فطیر است. مشکل سینمای ایران، هم­چون مشکل هر حوزه­ی دیگری، با استراتژی حل نمی­شود. استراتژی در یک نظام تصمیم­سازی، جزیی از یک کل است و اگر آن کل موجود نباشد، قطعاً آن جزء به کار نخواهد آمد.
شاید مد نظر شما طرح استراتژیک سینمای ایران است. طرح استراتژیک با استراتژی یک تمایز اساسی دارد و آن این که طرح استراتژیک، به خودی خود یک کل است که اجزاء گوناگونی دارد.
یک طرح استراتژیک، مانند طرح و نقشه یک مجتمع ساختمانی است. اما یک استراتژی، یک انتخاب است، مانند این­که سقف ساختمان در حال احداث، مسطح باشد یا شیروانی! پس بین استراتژی سینما، که یک انتخاب در سینماست، با طرح استراتژیک سینما، که طرح بنای سینماست، باید تمییز قایل شد و تکلیف خود را روشن کرد که کدام مد نظر است.
 به نظر شما اکنون سینمای ایران استراتژی نیاز دارد یا طرح استراتژیک؟
اگر سینمای ایران بنا و ساختمان خود را دارد، و آن بنا کامل و جامع است، پس نیازمند مجموعه­ای از عناصر تصمیم و چاره، هم­چون خط­مشی، استراتژی، تاکتیک، تکنیک و ... است. اما اگر سینمای ایران فاقد بنای کاملی است یا بنای آن فرسوده و به تعبیر معماران، یک بنای کلنگی است، در آن صورت نیازمند طرح استراتژیک است.
 از میان وضع بد و بدتر، ما فرض را بر وضعیت بدتر بگذاریم. یعنی این­که بنای سینمای ایران فرسوده و ناکارآمد است، و زیرساخت­های آن ناقص و از برآوردن نیازهای کنونی جامعه ناتوان است. در این صورت نیازمند طرح استراتژیک سینمای کشور هستیم. پرسش این است: طرح استراتژیک سینمای ایران چیست؟
خب! در این حالت تکلیف روشن است. اما طرح­ریزی استراتژیک سینما یک پیش­نیاز ضروری دارد. پیش­نیاز آن، تبیین دکترین سینما است. در واقع طرح­ریزی استراتژیک یا طرح­ریزی تاکتیکی اقدام دشواری نیست، و تنها یک روش است و تربیت کادر سینمایی آگاه و آشنا به این روش، کار ساده و سهل­الوصولی است. آن­چه محل مناقشه است، دکترین سینماست.
 این­که دکترین سینما محل مناقشه است، مناقشه بین چی یا با کی؟
آن­جایی که سینمای جمهوری اسلامی از مثلاً سینمای هالیوود یا بالیوود تفکیک می­شود، در دکترین آن است. مانند دعوایی که اکنون در محافل علمی، بر سر اقتصاد لیبرالی با بیع قرآنی وجود دارد. یا نزاعی که میان اندیشمندان در نسبت­شناسی دانش و فرهنگ و سیاست مدرن، با علم و ادب دینی در جریان است. این مناقشه­ها و منازعه­ها در یک نقطه­ی کانونی به هم می­رسند و آن، دکترین هر یک از این حوزه­هاست.

مسأله­ی سینمای ایران نه در بخش خصوصی یا بخش مدیریتی دولتی آن است، و نه در فرم و محتوی. بلکه مادام که این سینما، خود را با استانداردها و هنجارهای کن، ونیز، اسکار و ... می­سنجد، چون نگرش اصحاب آن سینما به هستی، عالم و انسان، مبتنی بر نگره­هایی است که در بسیاری از موارد در تقابل با انگاره­های قرآنی قرار دارد، به طور طبیعی حساسیت­برانگیز شده و درنتیجه اصطکاک و تقابل را پدید آورده و لاجرم گروهی را به انصراف، دسته­ای را به محافظه­کاری، و اندکی را نیز به رویارویی می­کشاند. این وضعیت موجب ناکارآمدی و به تعبیر قرآنی مسأله­، زمینه­ی «فشل» شدن سینما در اثر این بروز بلاتکلیفی مبنایی و چند دسته­گی می­شود.

البته این وضعیت مختص سینما نیست و اکنون هویت­یابی در تعلیم و تربیت، علم، بهداشت و درمان، اقتصاد، سیاست، دیپلماسی، قضاء، امنیت، فرهنگ، و ... نیز معرکه­ی انگاره­ها و نگره­هاست. به هر روی دهه­ی چهارم جمهوری اسلامی سه فرجام محتمل را در پیش رو دارد: یافتن انگاره­ی بومی (ملی- دینی) در اداره­ی جامعه، انصراف از بومی­گرایی و در نتیجه ذوب در رویه­های متداول جوامع امروز، و یا این که ماندن در بلاتکلیفی و حیرت انتخاب میان راه کار نخست و دوم.
 
پس مشخص شد که هویت­یابی سینما چه مبتنی بر بومی­گرایی باشد و چه بر اساس انگاره­های رایج در جوامع غیر ایرانی، ناگزیر از یک روی­کرد است و آن روی­کرد دکترینال است نه استراتژیک. در واقع دکترین سینمای ایران تبیین و شفاف نشده است و تا این مهم مشخص نشود، استراتژی سینمای جمهوری اسلامی قابل اعتنا نخواهد بود. با این وصف، دکترین سینمای ایران چیست و تبیین آن­چه اجزاء و عناصری دارد؟
دکترین، قواعد بنیادی حاکم بر رفتار، البته بدون قدرت قانونی است. آن­چه بر رفتار شما حاکم است و شما محکوم به تبعیت از آن هستید، اما هیچ الزام قانونی ندارد و اساساً نیاز به الزام قانونی ندارد، دکترین است. اگر شما بر شاخه­ی درختی نشستید و با اره آن شاخه را از بیخ بریدید، قاعده­ی حاکم بر رفتار مبتنی بر مناسبات طبیعی این است که حتماً شما به همراه شاخه­ی در حال سقوط، به زمین فرو می­افتید. در این گزاره، هیچ الزام قانونی بشری و اجتماعی وجود ندارد.

این قواعد بنیادین حاکم بر رفتار، سه پرسش را پوشش می­دهند: چیستی، چرایی و چگونگی موضوع مورد بررسی.
دکترین سینما، قواعد بنیادین حاکم بر هنر هفتم، بدون قدرت قانونی است که در بردارنده­ی چیستی، چرایی و چگونگی سینما است. پرسش­هایی چون، سینما چیست؟ سینما چرا هست و چرا باید باشد؟ سینما چگونه است و چگونه می­توان سینما داشت؟
در بخش سوم یا پرسش از چگونگی سینما، سه پرسشِ جزء پدیدار می­شود: تکنیک سینما، تاکتیک سینما و استراتژی سینما.
در واقع آن­جا که شما پرسش از استراتژی سینما داشتید، در این­جا مشاهده می­کنید که استراتژی سینما یک جزء از اجزاء سه­گانه­ی حوزه­ی «چگونگی» سینما در دکترین آن­ است.