آخرالزمان، زمان حکومت عدالت‌محور صالحان

آخرالزمان یک اصطلاح قرآنی نیست ولی به کرات در ادبیات اسلامی به کار رفته و در سنت اسلامی واژه و اصطلاحی جاافتاده و آشناست. البته این بدان معنا نیست که در قرآن به مفهوم آن توجه نشده است؛ چرا که در قرآن اصطلاحاتی چون اشراط الساعه، آخرین، مستاخرین و مانند آن به کار رفته که همین مفهوم اصطلاحی آخرالزمان را بازتاب میدهد. در آیاتی از قرآن سیاق به گونه‌ای است که به مسئله آخرالزمان اشاره دارد و مثلا از وراثت صالحان و حکومت واحد جهانی به دست بندگان صالح خدا به عنوان فرجام نهایی زندگی بشر در زمین سخن به میان آمده است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن و روایات معتبر تفسیری و غیرتفسیری، نگرش قرآن به آخرالزمان را تبیین کرده که چگونه حکومت عدالت‌محور صالحان در آخرالزمان به عنوان یک سنت الهی و فلسفه تاریخ بشری به انسان وعده داده شده است.

فلسفه تاریخ و سنت الهی در فرجام بشر

خداوند به عنوان پروردگار هستی و انسان، (حمد، آیه 2) برای هستی هدفی را قرار داده که باید بدان برسد. بخشی از مسئولیت را به عهده انسان گذاشته تا به عنوان خلیفه الهی اقدام کند. (بقره، آیه 30) انسان برای پذیرش این مسئولیت لازم است تا فرآیند رشدی و کمالی خود را از راه عبودیت بپیماید (ذاریات، آیه 56) تا خدایی شده (بقره، آیه 138) و مسئولیت خلافت را به عهده گیرد.

هر چیزی در دنیا تا زمانی که به کمالش نرسیده باشد نمی‌میرد. امیرمؤمنان علی(ع) در این باره می‌فرماید: لکل شیء اجل؛ هر پدیده‌ای عمری دارد. و در جایی دیگر می‌فرماید: ان لکل شیء مده و اجلا؛ هر چیزی را مدتی است و پایانی؛ چرا که به قول آن حضرت(ع): جعل الله لکل شیء قدرا، و لکن قدر اجلا؛ خداوند برای هرچیزی اندازه‌ای گذاشته است و برای هر اندازه‌ای سرآمدنی. (غررالحکم، و نیز طلاق، آیه 3)

درباره انسان نیز این سنت الهی جاری است و براساس آیات قرآنی هر انسانی تا زمانی معین در دنیا خواهد بود تا به کمال بایسته و شایسته‌اش دست یابد. (انعام، آیات 2 و 60) بنابراین تا پیمان عمر کسی پر نشود و به کمال بایسته و شایسته‌اش نرسد از دنیا بیرون نخواهد رفت و مرگ و اجل مسمی به سراغش نخواهد آمد.

براساس آموزه‌های قرآنی برای امت‌ها نیز همانند افراد انسانی اجل مشخص و معینی است. (اعراف، آیه 34؛ حجر، آیه 5) برای همین، جوامع بشری همانند هر فرد انسانی دوران کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و پیری دارد.

بنابراین، تا زمانی چیزی به کمال بایسته و شایسته‌اش نرسیده باشد در دنیا خواهد ماند. مجموعه دنیا نیز زمانی به پایان می‌رسد که همان اجل دنیا خواهد بود. در آن زمان است که این مجموعه برچیده می‌شود و جهانی دیگر ایجاد می‌شود. این زمانی است که به آن آخرالزمان اطلاق می‌شود؛ یعنی زمان نهایی دنیا که در آن زمان به کمال خود رسیده و باید جمع شود و جهانی دیگر از همین مجموعه با خصوصیات دیگر ایجاد شود. (ابراهیم، آیه 48)
اما پیش از اینکه دنیا به آخر خود برسد، انسانیت نیز باید به چنان کمالی برسد که خداوند برای او در نظر گرفته است. این کمال در سایه حکومت عادلانه جهانی به دست صالحان شکل خواهد گرفت؛ (انبیاء، آیه 105) زیرا تنها در سایه چنین حکومتی است که هر انسانی به کمال خود دست یافته و زمینه‌ساز کمال‌یابی دیگر موجودات دنیا به عنوان خلیفه الهی خواهد شد.

اینکه خداوند در آیه 25 سوره حدید فلسفه بعثت و ارسال رسولان و انزال کتب را تعلیم و تربیت بشر و آگاهی بخشی به آنان دانسته است تا توده‌های مردم بی‌هیچ تفاوتی، خود به عدالت قیام کنند و آن را در دنیا به عنوان یک پدیده عینی درآورند، بدان معناست که تنها در سایه چنین حکومت مردمی عدالت‌گرا و عدالت‌پذیر است که می‌توان امید داشت که همه بشریت و در سایه آن همه دنیا به کمالات بایسته و شایسته خودشان می‌رسند.
خداوند به صراحت به عنوان یک سنت الهی به بشر وعده می‌دهد که فرجام نهایی بشریت آن است که صالحان به حکومت برسند و به عنوان وارث، قدرت را در دست گرفته و فرآیند کمال بخشی را تکمیل کنند. (انبیاء، آیه 105)

نگاهی به رخدادهای آخرالزمانی

قرآن تنها به کلی‌گویی درباره آخرالزمان و فرجام بشر و دنیا بسنده نکرده، بلکه به برخی از مهم‌ترین جزئیات در این باره نیز توجه داده است.

1- جنگ‌های جهانی: پیش از آنکه حکومت صالحان تشکیل شود، به سبب افزایش کفر و فجور و ظلم و بی‌عدالتی، جامعه بشری گرفتار جنگ‌های جهانی می‌شود. خداوند در آیات قرآنی از جمله آیات 98 و 99 سوره کهف می‌فرماید که در آخرالزمان مردم به حال خود رها شده و به جنگ جهانی گرفتار و مبتلا می‌شوند. طبرسی در مجمع‌البیان آورده که مقصود از «یموج فی بعض»، در آیه به معنای داخل شدن برخی بر برخی دیگر است که شاید به هجوم و تجاوزگری گروهی از انسان‌ها به گروهی دیگر اشاره باشد.(مجمع‌البیان، ذیل آیه) البته در روایات تفسیری به این جنگ‌های آخر زمانی که فراگیر و جهانی است اشاره شده است.
2. هجوم یاجوج و ماموج: یکی از سنت‌های الهی در آخرالزمان آن است که یاجوج و ماجوج در سراسر زمین یک هجوم سریع خواهند داشت که همراه با فتوحات فراگیر درآخرالزمان است. (انبیاء، آیه 96) در این آیه آمده که آنان از هر سو سرازیر می‌شوند. اضافه شدن لفظ عموم «کل» بر اسم نکره «حدب» نشان می‌دهد که ماجرای یأجوج و مأجوج به سرزمین خاصی مربوط نیست، بلکه شامل تمام سرزمین‌ها و جهان خواهد بود. همچنین از آیات 94 و 98 و 99 سوره کهف این معنا به دست می‌آید که درگیری یأجوج و مأجوج پس از ویرانی سد ذوالقرنین در آخرالزمان خواهد بود.

3- خروج دابه‌الارض: خداوند در آیه 89 سوره نمل بیان می‌کند که پیش از قیامت جنبنده‌ای از زمین بیرون خواهد آمد که با مردمان سخن می‌گوید. خداوند در آیه 53 سوره سجده بیان می‌کند که پیش از قیامت ما آیات اعجازی خود را در آفاق و انفس به آنان نشان خواهیم داد. در روایات تفسیری است که مراد از آن جنبنده، رجعت امیرمؤمنان علی(ع) است که حقیقت را آشکار خواهد کرد و با مردم سخن گفته و اتمام حجت می‌کند. در تفسیر مجمع‌البیان آمده که: از امیر مؤمنان علی(ع) پرسیدند که منظور از این موجود شگفت‌انگیز چیست؟ آن بزرگوار فرمود: به خدا سوگند که آن جنبنده زمین دم ندارد و ریشی انبوه دارد. از اینجا فهمیده می‌شود که آن جنبنده انسانی است. همچنین از امیر مؤمنان علی(ع) آورده‌اند که فرمود: انه صاحب‌العصا و المیسم؛ آن موجود شگفت‌انگیز دارای عصا و پاره‌آهن است. 
4. خروج سفیانی: خروج سفیانی و گرفتاری او و لشکریانش به عذاب الهی از جمله نشانه‌های آخرالزمان است که در آیه 51 سوره سبا به آن اشاره شده است. هر چند که برخی این آیه را مربوط به قیامت و پس از نفخ دوم صور می‌دانند ولی با توجه به قرینه «وحیل بینهم و بین ما یشتهون کما فعل باشیاعهم»، آیه فوق بیانگر حالت دنیای آنان است؛ زیرا براساس آیات قرآنی در قیامت همه یک جا برای حسابرسی جمع می‌شوند؛ در حالی که در این آیه تنها از حشر گروهی سخن به میان آمده است. پس این واقعه درباره دنیا و هنگام قبض روح یا عذاب الهی آن در دنیاست. همچنین آیه 102 هود و 50 واقعه روشنگر همین معناست. در روایات بسیاری از شیعه و اهل سنت این افراد با عنوان سفیانی و پیروان او یاد می‌شوند. (مجمع‌البیان، ذیل آیه؛ الدر المنثور، ذیل آیه؛ جامع‌البیان، ذیل آیه)
5. رجعت بهترین‌ها و بدترین‌ها: همان‌گونه که خوبان امت چون امیرمؤمنان علی(ع) در آخرالزمان بازمی‌گردد تا حجت تمام کند، همچنین اراده الهی بر بازگرداندن دسته‌ای از کافران هر امت به دنیا، در اخرالزمان تعلق گرفته که در آیه 83 سوره نمل به آن اشاره شده است. اما دلالت آیه یاد شده بر رجعت از آن جهت است که مسئله نفخ صور در آیات بعدی مطرح شده و این قرینه‌ای است بر اینکه مقصود از این حشر، حشر روز قیامت نیست؛ بلکه حشری است که در دنیا صورت می‌گیرد و با خروج «دابه الارض» ارتباط دارد. افزون بر این، در قیامت همه کافران بدون استثنا محشور می‌شوند؛ ولی حشر در این آیه به دسته‌ای از کافران هر امت مربوط می‌شود. این نیز قرینه دیگری است بر اینکه مقصود از حشر در این جا «رجعت» پیش از قیامت است. (مجمع‌البیان، ذیل آیه)

6- نزول عیسی(ع) به زمین: از جمله نشانه‌های آخرالزمان باید به نزول عیسی(ع) در آخرالزمان و ایمان آوردن اهل کتاب به او پیش از وفاتش اشاره کرد. خداوند در آیه 159 سوره نساء از این مسئله سخن گفته است؛ البته برداشت فوق بر این اساس است که مرجع ضمیر «به»، عیسی(ع) است چنان که آیات سابق نیز درباره عیسی(ع) است. (مجمع‌البیان، ذیل آیه) همچنین در تفسیر المیزان در ذیل آیات 57 تا 61 زخرف آمده که بازگشت و نزول حضرت عیسی(ع) در این آیات نیز مورد تاکید است؛ چرا که مرجع ضمیر «انه» نزول عیسی(ع) در آخرالزمان است. (المیزان، ذیل آیه)

7- اجتماع شیعیان بر دور امام‌الزمان(عج): گردهم آوردن اصحاب مهدی موعود(ع) و شیعیان از سوی خداوند، هنگام ظهور او از جمله نشانه‌های آخرالزمان است که در آیه 148 سوره بقره به آن اشاره شده است. در اخبار اهل‌بیت(ع) روایت شده که مقصود از «یأت بکم‌الله...» اصحاب مهدی(عج) در آخرالزمان است و در روایتی دیگر آمده که آنان همه شیعیان ما هستند که خداوند آنان را از تمام شهرها به سوی امام مهدی(ع) گسیل می‌دارد. (مجمع‌البیان، ذیل آیه)
8. خلافت امام زمان(عج) و شیعیان: وعده خداوند به خلافت امام زمان(عج) و سپس جانشینی شیعیان در آخرالزمان در آیه 55 سوره نور بیان شده است. از امام سجاد(ع) روایت شده که ایشان در پی تلاوت آیه «وعدالله الذین آمنوا...» فرمود: سوگند به خدا! آنان شیعیان ما اهل بیت هستند که خداوند به سبب مردی از خاندان ما- که مهدی(عج) این امت باشد- آنان را خلیفه روی زمین قرار خواهد داد...».(نورالثقلین، ذیل آیه)

9-. پایان تاریخ با حکومت صالحان: کتب آسمانی از جمله زبور داود(ع) به مسئله آخرالزمان اشاره داشته و با نگاهی مثبت به وضعیت آن زمان می‌نگرد و وعده می‌دهد که در آخر زمان حکومت عدالت محور صالحان برپا خواهد شد و پس از ایشان دیگر حکومتی ناصالح روی کار نخواهد آمد؛ چرا که وقتی سخن از وراثت است به این معناست که آنان صاحب اختیار زمین و حکومت آن خواهند بود و کسی پس از ایشان وارث نخواهد شد. (انبیاء، آیات 105 و 106) پس اگر بخواهیم برای دنیا پایان تاریخی بنویسیم و براساس فلسفه تاریخ جبری برای سرنوشت انسان و حاکمیت در دنیا بیان کنیم باید گفت که پایان تاریخ با حکومت صالحان خواهد بود و پس از آن است که قیامت برپا می‌شود و زمین و زمان در هم می‌پیچد و جهانی دیگر آفریده میشود. (ابراهیم، آیه 48) پس آخرین وارثان زمین، صالحان خواهند بود که حکومتی جهانی تشکیل خواهند داد. (انبیاء، آیه 105 و 106)

ویژگی‌های مردم و حکومت آخرالزمانی

در آیات قرآنی به ویژگیهای مردم آخرالزمان اشاره شده است. اگر خداوند هدف آفرینش انسان را خلافتی می‌داند که با عبودیت به دست می‌آید، بی‌گمان انسان‌های عابدی این حکومت را خواهند داشت و مردمان آن زمان اهل عبادت خواهند بود.

همچنین اگر خداوند نظام هستی را براساس عدالت بنیاد نهاده و وظیفه انسان را قیام به عدالت و قرار دادن هرچیزی درجای مناسب آن و احقاق حقوق هر کسی و چیزی می‌داند، (حدید، آیه 25) پس در آخر زمان، مردم اهل عدالت خواهند بود و حکومت عدالت‌گرا و مجری عدالت وجود خواهد داشت.

در آخرالزمان آسایش و امنیت موج می‌زند و از همین رو خداوند در آیه 96 سوره اعراف از نزول برکات به سبب تقوای مردمان که در ساختار عدالت تحقق می‌یابد سخن به میان می‌آورد و به مؤمنان دارای عمل صالح از تبدیل ترس و اضطراب به امنیت و آرامش در آخرالزمان در آیه 55 سوره نور خبر می‌دهد. (مجمع‌البیان، ذیل آیه)

در این زمان مردم به سبب آرامش و امنیت و عدالت در مسیر کمالی قرار می‌گیرند ولی به سبب تغییر وضعیت، دیگر اهل ایثار کمتر خواهد بود؛ چرا که فقر و جنگ و مانند آن رخت برمی‌بندد و هر چند اصحاب یمین در این زمان زیاد هستند، چنانکه در آغاز فرود انسان، زیاد بودند و تا زمان حضرت نوح(ع) بیشتر مردم از اصحاب یمین و اهل عبادت و صلاح بودند و این مسئله در آخرالزمان نیز تکرار می‌شود (واقعه، آیات 38 تا 40)، اما به همان میزان از مقربان خاص کاسته می‌شود و از این لحاظ با مردمان نخستین متفاوت خواهند بود؛ چرا که مردمان نخستین با شرایط سخت ابتدایی در زمین، اهل تقرب به خدا بودند اما مومنان آخرالزمان با شرایط خوب معیشتی و سعادت و آرامش و آسایش، کمتر به تقرب‌جویی توجه دارند و انسان‌های متوسط در ایمان خواهند بود که از آنان به اصحاب یمین تعبیر شده است. به هر حال در این دوره ما با مقربان کمتری مواجه خواهیم بود. (واقعه، آیات 11 تا 14)
همچنین در این دوره به سبب حکومت صالحان و امنیت و آرامش و رفاه و برکات بسیار در زمین بگونه‌ای که همه گنج‌های مادی و معنوی زمین آشکار می‌شود و همگان در خوشبختی به سر می‌برند، اهل سبقت کمتر خواهند بود و ما با شمار کمتری از سابقون مواجه خواهیم بود؛ این در حالی است که در میان بشر نخستین این افراد پرشمارتر بودند. (واقعه، آیات 10 تا 14)
اینها گوشه‌ای از اوضاع و احوال آخر زمان و وضعیت مردم و حکومت است که در آیات و روایات تفسیری به آنها اشاره شده است.

محمدرضا ستوده