چرا کوفیان به جنگ امام حسین (علیه السلام) رفتند؟

آبا دیدی که نسبت به مردم کوفه داریم انتظار آن نمی‏رفت که با یک چرخش تمام، سوابق درخشان خود را ـ که در جنگ جمل و صفین و نهروان نشان داده بودند ـ زیر پا گذارده و به جنگ فرزند رسول خدا، حضرت امام حسین(علیه السلام) بشتابند.

حال برای روشن شدن مطلب نخست باید عوامل و زمینه‏ها را بررسی کرد که چه عواملی باعث شد تا مردم کوفه دست به این جنایت هولناک بزنند؟

به طور خلاصه باید گفت دو دسته از عوامل بودند که زمینه رفتن مردم کوفه به کربلا را فراهم کردند:

الف ـ عوامل درونی.

ب ـ عوامل برونی.

مقصود از عوامل درونی آن زمینه‏ها و خصیصه هایی است که در مردم کوفه شکل گرفته بود و مقصود از عوامل برونی همان فشار و اختناق دستگاه حاکمان بنی‏امیه بود که با ترفندهای مخصوص به خود، مردم را آماده چنین کاری کرد.

امّا عوامل درونی در مردم کوفه ـ براساس آن چه که تاریخ بدان اشاره کرده ـ چند عامل بوده است:

1. تناقض آشکار در سیره و گفتار :

مردم کوفه در موارد گوناگونی به اثبات رساندند که همیشه در سیره و گفتار خود دچار تناقض بوده‏اند، چرا که از یک سو سخنی را بر زبان آورده که هیچ گاه در عمل بدان اعتقادی نداشتند. موارد آن بسیار است، از جمله این که آنها هزاران نامه و طومار نوشته و امام حسین(علیه السلام) را به کوفه دعوت کردند و برخی در نامه‏ها به تعداد نیروهای آماده دفاع اشاره کرده که تعدادشان یک صد هزار نفر است.

برخی دیگر نیز ضمن دعوت از امام نوشته بودند که اگر به دعوت آنها پاسخ مثبت ندهد، فردای قیامت شکایت او را به نزد پیامبر خدا خواهند نمود. امّا پس از آن که نماینده امام حسین را در کوفه دیدند، اگرچه در ابتدا به نشانه وفاداری با وی بیعت کردند، اما پس از تهدیدهای عبیدالله ـ با یک چرخش عجیبی و با یک عقب نشینی مفتضحانه‏ای ـ نه تنها مسلم بن عقیل را تنها گذاردند، بلکه همان دست‏های بیعت کننده، در کربلا ـ علیه امام حسین ـ تبدیل به شمشیر شد.

در دل آنها چیزی می‏گذشت که بر زبانشان جاری نمی‏شد. آنها کسانی بودند که وصف کاملشان بر زبان فرزدق آمده است که در پاسخ امام حسین(علیه السلام) ـ که از وضعیت مردم کوفه ـ پرسیده بود، گفت: قلوبهم معک و سیوفهم علیک؛1 قلب‏هایشان همراه تو، ولی شمشیرهایشان علیه تو بسیج شده است.

خود امام نیز در بین راه به شخصی فرمود: این نامه‏های اهل کوفه است و خود آنها قاتلان من می‏باشند.2

از موارد این تناقض آشکار در قول و عمل مردم کوفه این بود که پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) وقتی به خیمه‏های امام حمله‏ور شده و غارت کردند، یکی از اهل کوفه به فاطمه (دختر امام حسین) هجوم برده، گوشواره‏اش را از گوش او وحشیانه کشید، به گونه‏ای که گوش او را پاره کرد. فاطمه دید که آن مرد کوفی به شدت گریه می‏کند، پرسید چرا گریه می‏کنی؟

گفت چگونه نگریم در حالی که مشغول غارت دختر رسول الله می‏باشم؟ فاطمه گفت: خوب پس مرا رها کن، پاسخ داد بیم آن را دارم که اگر من نبرم دیگری ببرد!!3

هم چنین نوشته‏اند: هنگامی که اسیران اهل بیت(علیهم السلام) را وارد کوفه کردند، مرد و زن به حال آنان گریه می‏کردند. امام سجاد(علیه السلام) ـ که سخت شگفت زده شده بود ـ فرمود: اگر اینان بر ما گریه می‏کنند پس چه کسی ما را کشت.4

همان‏ها بودند که از عبدالله بن عمر درباره حکم خون پشه سؤال کردند که اگر بر لباس بود پاک یا نجس است، در پاسخ آنان گفت: ببینید از من درباره خون پشه می‏پرسید، در حالی که فرزند پیامبر خدا را کشتند در حالی که درباره او و برادرش شنیدم که پیامبر می‏فرمود: «هما ریحانتان من الدنیا».5

عجیب این جا است: آنان که خون عزیزترین انسان‏های روی کره زمین را بی‏باکانه می‏ریزند چگونه از خون پشه که بر بدن یا لباس اصابت کرده می‏پرسند.

2. پیمان شکنی :

دومین صفتی که مردم کوفه به آن مشهور و معروف گشته بودند، صفت ناپسند و زشت عهد و پیمان شکنی و عدم وفا به تعهدات خویش است.

این روش را همگان می‏دانستند. در تاریخ می‏خوانیم که آنان به علی (علیه السلام) خیانت کردند، همچنین به امام حسن مجتبی و امام حسین و پس از او به زید بن علی و هم چنین به هر رهبری که قیامی را هدایت می‏کرد، خیانت کردند.

از این رو بازدارندگان، به امام حسین گفتند: شما پیمان شکنی و خیانت کوفیان را نسبت به پدر و برادرت دیده‏ای، مبادا فریب آنها را به خوری. داود بن علی هم به زید بن علی گفت:

یابن عمّ انّ هؤلاء یغرونک من نفسک، ألیس قد خذلوا من کان أعز علیهم منک جدّک علی بن ابی طالب حتی قتل و الحسن من بعده بایعوه ثمّ وثبوا علیه فانتزعوا رداءه من عنقه وانتهبوا فسطاطه و جرحوه؟ أو لیس قد أخرجوا جدک الحسین و حلفوا له بأوکد الایمان ثمّ خذلوه و أسلموه ثم لم‏یرضوا بذلک حتی قتلوه؛6 ای عموزاده اینان فریبت ندهند، آیا اینها به کسی که عزیزتر از تو در نزدشان بود (جدّت علی) خیانت نکردند تا این که کشته شد؟ و آیا با حسن بن علی پس از او نخست بیعت نکردند و سپس بر او هجوم برده و عبا از دوشش کشیده و وسائل درون خیمه‏اش را غارت کردند و زخمی اش نمودند؟! آیا جدّت امام حسین را فرا نخواندند و از مدینه و مکه بیرون نیاوردند و به او پیمان‏های سختی ندادند، امّا در نهایت به او خیانت کرده و راضی نشدند تا این که او را به قتل رساندند؟

3. زودباوری در جنگ‏های روانی :

زودباوری مردم کوفه و فریب خوردن در جنگ‏های روانی که گاهی علیه آن‏ها به کار برده می‏شد یکی از صفات ناپسند و علل ضعف و بی‏ارادگی آنها به شمار می‏رفت که دشمن از همین نقطه ضعف استفاده می‏کرد و به اهداف سیاسی خود می‏رسید البته در طول تاریخ موارد بسیاری به ثبت رسیده که به چند ماجرا اشاره می‏نماییم:

1- در جنگ صفین، نیروهای امیرمؤمنان در کنار نهر آب اردو زده بودند و معاویه دستش از آب کوتاه بود. او با یک حیله و شگردی مخصوص به خود، نامه‏ای نوشت و آن را به تیر بسته به طرف اردوگاه امیرمؤمنان پرتاب کرد. وی به طور ناشناس در نامه نوشته بود: من شما را نصیحت می‏کنم که این محل را تخلیه کنید، زیرا معاویه قصد دارد کانالی احداث کند که این منطقه را زیر آب برده و همه شماها را غرق کرده و نابود سازد. یاران علی(علیه السلام) از یافتن چنین نامه‏ای فریب خورده و سریعا محل اردوی خود را تغییر دادند، با این که حضرت فرمود: این حیله‏ای بیش نیست، او می‏خواهد بر این موضع دست یابد. چرا که معاویه هرگز قادر به چنین کاری نمی‏باشد. امّا متأسفانه آنان زیر بار نرفتند و با تخلیه اردوگاه فورا معاویه آن جا را تصرّف کرد که بار دیگر مالک اشتر به کمک دیگر نیروهای رزمنده، آن جا را باز پس گرفت.7

2- وقتی جنگ صفین به مراحل پایانی خودش نزدیک شده بود و معاویه در حال فرار بود، از عمروعاص خواست تا چاره‏ای بیندیشد. عمرو گفت: دستور ده تا قرآن‏ها را بر سر نیزه کنند، زیرا این کار موجب پیروزی ما و متفرق شدن نیروهای علی (علیه السلام) می‏شود. آنها برای فرار از جنگ قرآن‏ها را بهانه قرار داده تا او بین همه حکم کند. کوفیان فریب این حیله را خوردند. با این که حضرت اصرار می‏ورزید که اینها برای فریب و مکر و خدعه شما است کوفیان هرگز زیر بار نرفتند، بلکه حضرت را تهدید به مرگ کردند که اگر جنگ را تعطیل نکنی و مالک را از خط مقدم برنگردانی تورا به قتل خواهیم رساند!!8

3. سومین شاهد تأثیر جنگ روانی بر مردم کوفه همان عملکرد فریبانه معاویة بن ابی سفیان نسبت به سپاهیان امام حسن مجتبی بود. او با فریب فرمانده‏هان نظامی سپاه امام حسن و فرار برخی از آنان، زمینه را طوری فراهم کرد که کوفیان فکر کردند که امام در پی صلح با معاویه است. لذا وقتی که امام در شهر ساباط ـ برای آزمودن نیروهای خود ـ سخنرانی کرد آنان با تأثیرگذاری زمینه فراهم شده از طرف معاویه علیه امام، شورش کرده و به خیمه حضرت حمله‏ور شدند و آنچه را که در خیمه داشت به غارت بردند و در نهایت آن حضرت را نیز زخمی کردند.9

4. عبیدالله بن زیاد برای مهار کردن شورش مردم کوفه، از این اصل استفاده کرده و مردم را با این ترفند به شدت مرعوب ساخت. او اعلام کرد که سپاه یزید از شام حرکت کرده و هم اکنون در راه است. لذا با این خدعه و نیرنگ توانست مردم را از اطراف مسلم بن عقیل پراکنده سازد.10

4. نداشتن آزادی عمل و استقلال فکری :

از جمله عواملی که مردم کوفه را بر آن داشت تا با امام حسین(علیه السلام) بجنگند، این بود که مردم کوفه از یک بلوغ فکری و استقلال ـ در تصمیم‏گیری ـ برخوردار نبودند، زیرا شهر کوفه پس از تأسیس آن در سال 20 هجری، محل اسکان قبائل، گروه‏ها، ملیّت‏ها، مذاهب و ادیان گوناگونی بود که همین ناهماهنگی و یک دست نبودن مردم سبب شد تا هر قبیله‏ای برای خود و هم پیمانانش شرایط خاصی اعمال کند.

استاد شریف قرشی با بررسی وضعیت مردم کوفه به تفصیل در این باره پرداخته و ساکنان آن را در آغاز تأسیس ـ که پس ازفتح عراق بر دست سعد بن ابی وقاص صورت گرفت ـ عده‏ای از یاران پیامبر(صلی الله علیه واله) دانسته که به کوفه رفتند و هم چنین قبائلی از یمن ـ همانند قضاعه، غسان، بجیله، خثعم، کنده، حضرموت، ازد، مذحج، حمیر، همدان و نخع ـ و قبایل عدنانی ـ همانند تمیم و بنوالعصر ـ و قبایل بنی بکر ـ همانند بنواسد، غطفان و محارب و نمیر ـ و نیز گروهی از ایرانیان که پس از فتح، شهر کوفه را برای اقامت انتخاب کردند. هم چنین نبطی‏ها و سریانیان در کنار دیگر قبایل و طوایف در این شهر اقامت گزیدند.

علاوه بر این غیر از مسلمانان همانند یهودیان و نصاری11 نیز در این شهر زندگی می‏کردند. با این بیان در جای جای شهر کوفه قبیله‏ای استقرار یافته و برای خود حکومتی قبیله‏ای برقرار ساخته بود که هیچ‏گاه با هم هماهنگ نبودند. لذا با کنار آمدن رئیس قبیله با حکومت و یا یک جریان فکری دیگر، افراد آن قبیله و هم‏پیمانان مجبور بودند، که همراه او باشند.

در نتیجه باید گفت این قبایل و مردمی که هر یک از جایی آمده بودند، اگرچه در ظاهر در کنار یکدیگر می‏زیستند، امّا (به فرموده امیرمؤمنان) با اهواء و گرایش‏های گوناگون12 جدا از یکدیگر بودند و با اعمال فشار حکومت قبیله‏ای به حکم اجبار راهی کربلا می‏شدند.

دومین عاملی که باعث شد مردم کوفه برای جنگ با امام حسین(علیه السلام) بسیج شوند، اقدامات سریع حکومت غاصبانه بنی‏امیه بود که با در نظر گرفتن شرایط جدید حاکمِ بر کوفه و عزل فرماندار سابق و آمدن فرماندار جدید بود. عبیدالله بن زیاد برای مهار انتفاضه و قیام مردم و تسلّط کامل بر شهر ومردم کوفه، اقداماتی به عمل آورد که در ذیل متذکر می‏شویم:

1. ایجاد رعب و وحشت :

عبیدالله با کشتن افراد بی‏گناه و کشیدن آن‏ها در کوچه و بازار و هم چنین با دار زدن افراد و آویزان کردن آنها در اماکن عمومی و یا انداختن افراد از بالای قصر دارالاماره، سخت مردم را به وحشت انداخت؛ مثلاً با کشتن مسلم بن عقیل (نماینده امام حسین علیه السلام) و هانی بن عروه و کشاندن این دو چهره بزرگ و انقلابی در کوچه و بازار کوفه و هم چنین انداختن نماینده دیگر امام حسین(علیه السلام) به نام قیس بن مسهر صیداوی، این جوّ خفقان‏آمیز را در کوفه به وجود آورد.

مسعودی می‏نویسد: هانی بن عروه را ـ که چهار هزار نفر شمشیر زن تحت امر او بودند ـ از زندان بیرون آورده و دست بسته برای گردن زدن به طرف بازار می‏بردند. او آن چنان فریاد می‏زد و بزرگان قبایل را به نام یاد می‏کرد و وامذحجاه می‏گفت و آنها را به یاری می‏طلبید، امّا هیچ یک به حمایت او برنخاستند و به ندای او لبیک نگفتند...13

از این رو، ترس و وحشت مردم به جایی رسیده بود که کسی حاضر به دفاع از او نشد و به دستور عبیدالله در انظار عمومی درسن 89 سالگی گردنش را زدند و وی را به شهادت رساندند.14

عبیدالله در راستای اجرا کردن اهداف شوم و نامقدس بنی‏امیه، آنقدر به این کشتارهای وحشیانه مردم ادامه داد که تقدیرنامه‏ای از یزید بن معاویه دریافت کرد. این بار یزید ضمن تقدیر از عبیدالله برای او نوشت: شنیده‏ام که حسین(علیه السلام) متوجه عراق گردیده است، باید راه‏ها را سخت به کنترل درآوری و در ظفر یافتن به او تلاش سختی بنمایی و مردم را به بهانه‏های گوناگون به قتل برسانی.15

او نیز با ایجاد این رعب و وحشت در بین مردم توانست به موقع از این حربه استفاده نماید و مردم را ـ پس از ورود امام حسین(علیه السلام) به کربلا ـ جهت جنگ با امام حسین (علیه السلام) بسیج کند.

نتیجه این کار این شد که افراد ضعیف‏النفس و بی‏اراده و یا مزدورانی که از دیگران پیروی می‏کردند و از خود هیچ اراده‏ای نداشتند، راهی جز رفتن به کربلا و جنگیدن با امام حسین نداشته باشند، زیرا نه می‏توانستند در کوفه بمانند و نه می‏توانستند اراده‏ای از خود نشان داده پا به فرار بگذارند.

2. دست‏گیری هواداران امام حسین(علیه السلام)

با فروکش کردن قیام مردم کوفه، عبیدالله دستور داد تا سران شورش و تمام هواداران امام حسین(علیه السلام) را تحت تعقیب قرار دهند. از آن عده افرادی که تا دیروز به خاطر مصالح خود در کنارانقلابیون بوده و امروز در کنار عبیدالله قرار گرفته بودند کمال استفاده را برده و با کمک مزدوران عبیدالله خانه به خانه برای دستگیری انقلابیون بشتابند.

عبیدالله با چنین اقدامی بر بیشتر انقلابیون و هواداران دست یافته و راهی سیاه چال‏ها نمود.

قرشی می‏نویسد: عبیدالله به بازداشت‏های وسیعی دست زد که براساس نقل مورخین، وی دوازده هزار نفر را دستگیر کرد، از جمله سلیمان بن صرد خزاعی، مختار بن یوسف ثقفی و چهارصد نفر از چهره‏های سرشناس کوفه.16

اگر این آمار درست باشد باید گفت که عبیدالله تقریبا بر دو سوم بیعت کنندگان با مسلم ـ که از هواداران امام حسین(علیه السلام) بودند ـ دسته یافته و آنها را راهی زندان‏ها و شکنجه‏گاه‏ها کرد که اگر آن‏ها به زندان نمی‏افتادند، چه بسا کوفه در موقع حضور امام حسین(علیه السلام) شکل دیگری به خود می‏گرفت و یا لااقل برای امام یاران بیشتری از کوفه بسیج می‏شدند.

3. تطمیع مردم به پول، مقام، جایزه :

ادامه مطلب در وبسایتhttp://nasr.vcp.ir/