در آستانه دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، در 2 گزارش با عناوین "اولین رییس جمهور هشت‌ساله و چالش برسر معرفی نخست‌وزیر" و "خرداد 72، اولین انتقادات جدی از هاشمی رفسنجانی" به بررسی چگونگی برگزاری انتخابات‌های ریاست جمهوری دوره‌های چهارم و ششم پرداخته شد.

محمد مهدی اسلامی

اینک انتخابات ریاست جمهوری دوره هشتم ریاست جمهوری در سال 1380؛ آخرین تجربه جمهوری اسلامی از انتخابات‌هایی که رییس‌جمهور خود نیز نامزد انتخابات است، بررسی می‌شود:

بار دیگر جنگ روانی خاتمی

دوران پر فراز و نشیب اصلاحات پس از سال 1376 تا انتخابات هشتمین دوره ریاست جمهوری ادامه یافت. دوره اول خاتمی مصادف بود با حوادث سیاسی متناوبی که متأثر از شعار توسعه سیاسی تجدیدنظرطلبان بود. قتل‌های زنجیره ای، حادثه کوی دانشگاه، انتشار نشریات زنجیره‌ای، ترور سعید حجاریان و ابهام‌زدایی از پشت پرده آن و... کار را به‌آنجا رساند که بخشی از تجدیدنظرطلبان خواستار عبور از خاتمی در راستای پروژه فتح سنگر به سنگر نظام شدند. از این تاریخ، انتقادات مکرر اصلاح‌طلبان به خاتمی که زمانی سمبل آنها به حساب می‌آمد، در اراده خاتمی برای شرکت مجدد در انتخابات تردید ایجاد کرد. این تردید تا آنجا بود که یکی از بحث‌های روز آن تاریخ مطبوعات ایران بحث بر این سؤال بود که "آیا خاتمی خواهد آمد؟"

هرچند برخی این پروژه را که از تابستان 1379 کلید خورده بود، ساخته و پرداخته تیم قوی جنگ روانی دوم‌خردادی‌ها می‌دانستند که با شگردی جدید و با طرح این سؤال از یک سو بازار انتخابات را داغ کنند و از سوی دیگر، حامیان دلسرد شده خاتمی را به جنبش وادارند. همچنین این امر سبب می‌شد دلسوزان جمهوری اسلامی با رضایت به تداوم کار خاتمی برای پیشگیری از ورود جریانی تندروتر، حتی از او حمایت نیز کنند.

جمعه 14 اردیبهشت 1380، در سومین روز ثبت نام، خاتمی با حضور درمحل ثبت نام داوطلبان انتخابات ریاست جمهوری در برابر خبرنگاران چنان ظاهر شد که بسیاری، آن را یکی از رموز موفقیت خاتمی در جلب مجدد آرا بر شمردند. او در جمع خبرنگاران داخلی و خارجی در محل ستاد انتخابات کشور با "چشمانی گریان" اطمینان داد که بر عهد پیشین خود با مردم پابرجاست. او با خبرنگاران چنان سخن گفت که چندین بار به‌خاطر بغض در گلویش و اشک در چشمانش سخنانش قطع شد. او در پایان شعری نیز خواند که بعدها این بخش از ثبت نامش با جلوه‌های ویژه کامپیوتری در صدر تیزر تبلیغاتی‌اش قرار گرفت: "در عاشقی گریزنباشد زسوز و ساز/ استاده‌ام چوشمع، مترسان زآتشم"

حضور این نوبت خاتمی اما تفاوت‌هایی آشکار داشت. او که در دولت اولش مستظهر به پشتیبانی دومین حزب دولت‌ساخته، حزب "جبهه مشارکت ایران اسلامی" بود، ستادهای انتخاباتی‌اش را عملاً به این حزب که برادرش دبیرکلی آن‌را برعهده داشت واگذار کرد. طرفداران او با بیان شعارهایی همچون "عدم کفایت اختیارات رییس‌جمهور" و "تبدیل انتخابات به همه‌پرسی" موجی از تبلیغات روانی را به راه انداختند و با تشکیل ستادهای رأی اولی‌ها (سیمرغ) و برگزاری کارناوال‌های انتخاباتی و جشن‌های تبلیغاتی، نوع جدیدی از تبلیغات انتخاباتی را فراروی جامعه ایرانی هویدا کردند.

در این میان نیز جنگ‌های روانی ستاد انتخاباتی نقش اول را بر عهده داشت. تا آنجا که پس از اطلاع بازرس شورای نگهبان در تهران بزرگ از اینکه قرار است ورزشگاه شیرودی برای "جشن سیمرغ" ستاد رأی‌اولی‌های خاتمی، بعد از ظهر 7 خردادماه به صورت رایگان در اختیار ستاد انتخاباتی خاتمی قرار گیرد، (امری که به‌وضوح خلاف قانون و استفاده از اموال دولتی محسوب می‌شد)، او به سرعت پیگیر حضور نماینده ستاد خاتمی و عقد قرارداد اجاره می‌شود، در همین فاصله یک قاضی که مشهور شد دارای عقاید نزدیک به اصلاح‌طلبان نیز بوده است، به توقیف مراسم حکم داد اما با پیگیری بازرس شورای نگهبان و ارائه کپی اجاره نامه، توقیف در همان بعد از ظهر به حکم همان قاضی برداشته شد و خبر آن تا قبل از ساعت 16 روی خبرگزاری‌ها رفت. اما با این حال، صبح فردای آن روز، تیتر اغلب روزنامه‌های اصلاح‌طلب در اتحادی معنادار، خبر از توقیف برنامه ستاد رأی‌اولی‌های خاتمی می‌داد.

رقابت‌هایی برای باخت

رقیبان این دوره خاتمی نیز گویا هیچ یک برای بردن در انتخابات شرکت نکرده بودند. اصلی‌ترین رقیب خاتمی اما در این دوره احمد توکلی بود؛ مردی که گویا علاقه‌ای ویژه به انتخابات مرحله دوم رؤسای جمهور دارد و اثبات کرده است بیش از هر چیز به نقد دولت‌ها علاقه‎مند است تا ارائه برنامه.

او که در سال 1375 و در آستانه انتخابات دوم خرداد با دکترای اقتصاد از دانشگاه ناتینگهام انگلستان به ایران بازگشته بود، به ارائه نظریه‌ای با عنوان "جمهوری دوم" و با شعار "دولت پاک برای ملت پاک" وارد رقابت انتخاباتی با خاتمی در سال 1380 شد. شعار‌های وی متأثر از حضورش در اروپا و الهام گرفته از انقلاب فرانسه ارزیابی شد و موجب انتقاد فراوان اصولگرایان از وی برای انتخاب چنین شعارهایی شد تا جایی که نتوانست رأی همه تشکل‌های اصولگرا را در سبد خود جمع نماید و 7 نامزد دیگر نیز از میان تشکل‌های اصولگرای در کنار وی حاضر شدند.

احمد توکلی در این سال تنها 500 هزار رأی بر 4 میلیون رای هشت سال قبلش افزود، با این تفاوت که تعداد شرکت‌کنندگان درانتخابات بیش از یک و نیم برابر شده بود. شعارهای توکلی در این دوره بیشتر بر محورهای اقتصادی استوار بود تا آنجا که وی در مصاحبه با روزنامه سیاست‌روز که بیشترین حمایت را از وی می‌کرد، در بیان علت کاندیداتوری خود گفت: «چون اصلاح اقتصاد همت و جرأت لازم دارد.»

برنامه‌های وی "برون‌رفت از معضلات اقتصادی"، "راه اندازی تولید"، "کاهش نابرابری"، "کاهش و منطقی‌سازی نقش‌های دولت" و "مقابله با فساد و تبعیض" عنوان شد. او ارکان جمهوری دوم خود را "عقلانیت و عدالت" معرفی می‌کرد، اما در همان زمان، برخی از اصولگرایان از عدم وجود پشتوانه تئوریک شعارهای او در خصوص "جمهوری دوم" خبر می‌دادند. شاید از همین رو نیز بود که وی نتوانست چندان توفیقی به دست آورد.

دیگر نامزدی که توانست پس از توکلی آرای بیشتری را کسب کند، علی شمخانی بود. او که کیهان از حضورش در انتخابات پس از مشورت با خسرو تهرانی و حجاریان خبر داده بود، از درون کابینه خاتمی به رقابت با وی پرداخت. شعار وی "دولت اقدام ملی" بود، سخنان او از تشتتی عجیب برخوردار بود. او از یک سو در مصاحبه با سیاست‌روز حرکت در مسیر جبهه دوم‌خرداد را بیش از آنکه برای توسعه حیات اجتماعی بداند، در جهت پسروی می‌خواند اما از سوی دیگر شعار دوم خود را "امنیت و اصلاحات" قرار داد و از پیشبرد اصلاحات در تراکت‌های تبلیغاتی خود سخن می‌گفت. او تنها 700 هزار رأی در سبد خود جمع کرد که بیشتر به اقوام عرب‌زبان به خاطر تمرکز او بر روی آن منطقه اختصاص داشت.

چهارمین نامزد هشتمین انتخابات ریاست جمهوری، دکتر عبدالله جعفرعلی جاسبی بود. وی دکترای مدیریت تولید و تکنولوژی خود را از انگلستان دریافت کرده بود. گویا وی که از سال 1361 ریاست دانشگاه آزاد را بدون هیچ‌گونه تشکل مخالف ریاستش بر عهده داشت، به‌واسطه مشاورین انتخاباتی‌اش باورمند شده بود که رأی خوبی دارد تا آنجا که شنیده شده وقتی با نتیجه کمتر از 260 هزار رأی مواجه می‌شود که به مراتب کمتر از آرای باطله بوده است، به بستر بیماری می‌افتد، هر چند در رویه‌ای طبیعی این شایعه تکذیب شد! با این حال، او نسبت به 8 سال پیش، بیش از یک میلیون و 200 هزار ریزش رأی داشت.

شعار جاسبی "knowledge is power" و "دانایی، توانایی" بود. تبلیغات جاسبی بیشتر شامل تابلوهایی بود که کبوتری از میان دو دست به آسمان می‌رفت و در کنار آن، شعارهای وی را در بر داشت. اما او اقدام به نشر جزوه‌ای تمام رنگی و گلاسه به هزینه دانشگاه آزاد نمود که عنوان "موفقیت برای دانشگاه آزاد اسلامی در عرصه بین الملل" را بر تارک خود داشت و در تیراژ بسیار بالایی در سطح کشور توزیع می‌شد. بسیاری از عوامل ستادهای انتخاباتی وی نیز اساتید و کارمندان دانشگاه آزاد بودند که این خود به یک ضد تبلیغ جدی برای وی تبدیل شده بود.

او همچنین تراکتی منتشر کرده بود که با خط خود نوشته بود "هم‌میهن/ دوستت دارم/ جاسبی" اما در روزهای آخر تبلیغات، جاسبی پوستری منتشر کرد که پازلی از تصاویر ایرانی و غربی بود و از مخالفت با سیگار تا لوگوی روزنامه‌های حیات نو و کیهان و طرح جلد تایم و نیوزویک را شامل می‌شد و در گوشه بالای آن، عکس جاسبی را در کنار جرج بوش نشان می‌داد. این تصاویر به‌وضوح نوعی از تمایل افراطی به غرب را تداعی می‌کرد و گویا همین پوستر و دیگر تبلیغات غرب‌گرایانه وی بود که زمینه اخراج جاسبی را از جمعیت مؤتلفه اسلامی فراهم ساخت.

دکتر محمود کاشانی، دکتر حسن غفوری فرد، مهندس سید منصور رضوی، دکتر سید شهاب‌الدین صدر و علی فلاحیان که همگی خود را در اردوی مخالفان دوم خرداد می‌دانستند، به ترتیب آرایی که در انتخابات کسب کردند، دیگر رقیبان خاتمی بودند که همگی کمتر از آرای باطله رأی آوردند. سید مصطفی هاشمی‌طبا نیز دهمین نامزد انتخابات و دومین عضو کابینه خاتمی بود که به رقابت او برخاسته و تنها 72 هزار رأی به دست آورد.

جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جامعه روحانیت و تشکل‌های همسو با آنها در این دوره، درباره نامزدها سکوت اختیار کردند و هیچ‌یک از نامزدهای رقیب خاتمی نتوانستند حمایت تشکلی مطرح از راست‌گرایان را برای خود کسب کنند. اغلب تشکل‌های راست‌گرایان به دعوت مردم به شرکت در انتخابات اکتفا کردند و این خود نیز در عدم مشارکت بسیاری از حامیان آنها مؤثر بود.

تبلیغات میلیاردی برای نتیجه‌ای از پیش مشخص

اما در برابر فعالیت‌های کم رمق دیگر نامزدها، تنور ستادهای انتخاباتی خاتمی بسیار داغ بود. اگرچه محسن امین‌زاده رییس ستاد انتخاباتی سال 1380 خاتمی پس از انتخابات در مصاحبه با روزنامه ایران ادعا کرد ما حتی یک پوستر یا تراکت انتخاباتی هم منتشر نکرده‌ایم، اما رییس ستاد انتخاباتی جبهه دوم خرداد در گزارش عملکرد آن ستاد، از "برپایی 8400 ستاد انتخاباتی، سازماندهی 1600 جلسه سخنرانی، حدود 6000 همایش، انتشار 7 و نیم میلیون پوستر و تراکت" خبر داد که طبق برآورد مطبوعات آن زمان، رقمی بیش از 12 میلیارد تومان را شامل می‌شد. این به استثناء تبلیغات دیگر ستادهای تبلیغاتی خاتمی است که اقلامی همچون هزاران نسخه CD فیلم تبلیغاتی خاتمی با عنوان "اشک نخل" را توزیع می‌کردند. لوح فشرده‌ای که حاوی فیلم ساخته شده توسط بهروز افخمی با عنوان "استاده‌ام چو شمع" بود که از سیمای جمهوری اسلامی نیز در زمان تبلیغات نامزدها پخش شد و طبق گفته افخمی، حاصل دیدارهای مکرر تیم سازنده با رییس‌جمهور وقت بوده است.

روزنامه همبستگی که اگرچه در خیل اصلاح‌طلبان بود اما همچنان از رد صلاحیت اصغرزاده و عدم پیگیری خاتمی برای تأیید صلاحیت ویرنجیده خاطر بود، در یادداشتی با عنوان "پوپولیسم و انتخابات 80" با اشاره به نظریه حجاریان، رفتار انتخاباتی اصلاح‌طلبان را بر اساس بهره‌گیری از جنبش‌های پوپولیستی توصیف کرد و از اینکه با "میدان دادن به شور اجتماعی، شعور اجتماعی را تعطیل کردند" و با طرح شعارهایی همچون "یاس را پاس بداریم" و "سیمرغ جهانیم اگر چند جوانیم" و... عرصه را بر نقد عملکرد دولت بستند، به شدت انتقاد کرد. به نظر می‌رسد این قضاوت که از میان اصلاح‌طلبان برخاسته است، منتقد را از هرگونه نقد بر عرصه تبلیغات آن روز بی نیاز می‌کند.

در این انتخابات که 814 نفر برای آن ثبت نام کرده بودند، 10 نامزد تأیید صلاحیت شدند و در 18 خردادماه 1380 به رقابت پرداختند. واجدین شرایط در سال 1380، بیش از 42 میلیون نفر بودند که حدود 28 میلیون نفر آنها در انتخابات شرکت کردند. حجت‌الاسلام خاتمی با 21 میلیون رأی، حدود 76 درصد آرای شرکت‌کنندگان و 50 درصد آرای کل واجدین شرایط (اعم از شرکت‌کنندگان و غایبان در انتخابات) را به دست آورد.

ایشان در دوره اول خود نیز در رقابت با 3 نامزد دیگر، با نزدیک به 20 میلیون رأی، 69 درصد آرای شرکت‌کنندگان و 55 درصد آرای کل واجدین شرایط (اعم از شرکت‌کنندگان و غایبان در انتخابات) را به دست آورده بود.

14 میلیون رأی خاموش در این دوره که شامل مأیوس شدگان از خاتمی و مخالفان او می‌شد، سبب گردید تا مدتها اصلاح‌طلبان در روزنامه‌های خود به بررسی آن بپردازند. اما انتخابات 1380 یک پیام روشن دیگر نیز برای خاتمی داشت و آن هویدا شدن چهره واقعی تندروهایی بود که زمانی او تمام قد به دفاع از آنها پرداخته بود اما آنها خواستار عبور از وی شدند. شاید از همین رو بود که در دولت هشتم، خاتمی به بسیاری از تندروها روی خوش نشان نداد و حتی بخشی از آنها به خارج از کشور گریختند و بسیاری از حوادث شوم دولت هفتم، در دولت دوم خاتمی تکرار نشد.

سرانجام در 11 مرداد 1380، مراسم تنفیذ خاتمی در حسینیه امام خمینی برگزار شد. در متن تنفیذ او از سوی رهبر انقلاب توصیه‌هایی نیز به اشاره آمده بود: «رئیس جمهور محترم را به یاد خدا و اغتنام فرصت زودگذر و اخلاص در عمل توصیه مى‌کنم؛ و قدردانى از ملت، و مراقبت از منافع ملى، و اولویت دادن به نیاز قشرهاى مستضعف، و گرامى شمردن ارزش‌هاى والاى دین و انقلاب را به ایشان متذکّر مى‌گردم.»

رهبری در مراسم تنفیذ هم نکاتی از قبیل "توجّه به فرهنگ عمومى کشور"، نگرانی از تبلیغ اباحی‌گرى"، "تعقیب مفاسد مالى و اقتصادى"، "مقابله با ترویج منکرات و فحشا و بى‌بندوبارى"، "تلاش برای وحدت کلمه در کشور" را به خاتمی متذکر گردیده و فرمودند: "به اعتقاد من، امروز قوی‌ترین کار این است که به مسایل اقتصادی و مسئله معیشت و در رأس همه، مسئله اشتغال به جدیت پرداخته شود."

خاتمی که در طول دوره نخست نیز با استیضاح عبدالله نوری، استعفای دری نجف آبادی و مهاجرانی و ادغام وزارت جهاد و کشاورزی و تغییر سمت عارف، تعدیلاتی در کابینه به‌عمل آورده بود؛ در هنگام تشکیل دولت هشتم نیز تغییرات دیگری را از جمله حذف چهره‌های شاخص کارگزاران و دادن میدان عمل بیشتر به حزب مشارکت که در دولت اول خودش ساخته شده بود، به‌عمل آورد.

اصلی‌ترین اقدامات و حوادث دولت هشتم، تلاش برای تصویب لوایح دوگانه اصلاح قانون انتخابات و تبیین اختیارات ریاست جمهوری، بحران اشتغال و تشدید فشار اقتصادی، وزن‌کشی سیاسی اصلاح‌طلبان در دومین انتخابات شوراها و عدم اقبال مردم به آنها، انتخابات مجلس هفتم و تغییر فضای سیاسی کشور بود.

همچنین در طی این سال‌ها، حمله امریکا به افغانستان و عراق، 2 همسایه ایران و ساقط شدن صدام و طالبان دراین 2 کشور رخ داد و سرانجام با انتخابات سوم تیر 1384 و روی کار آمدن یک چهره اصولگرا و انقلابی، 8 سال دوره اصلاحات به پایان رسید و مردم بار دیگر پایبندی خود به شعارهای انقلاب و رویگردانی از گفتمان‌های مغایر با اصول و ارزش‌ها را به اثبات رساندند.